Okres Wędrówek Ludów
w dorzeczu Odry i Wisły

Jesteś tutaj: Strona główna / Thesaurus / Kultury archeologiczne / Kijowska kultura

Kijowska kultura

Kultura kijowska, kultura archeologiczna, której istnienie datuje się od przełomu II/IIII w. (faza B2/C1) do początku V w. po Chr. (faza D1). Zajmowała ogromne tereny w leśno-stepowej części Europy wschodniej: od środkowego Naddnieprza na zachodzie po rzekę Oskol’ (lewy dopływ Dońca) na wschodzie. W nowszych ujęciach widoczna jest tendencja do poszerzania zasięgu obszaru k. k., która miałaby się rozciągać od Powołża na wysokości Samary na wschodzie, aż po Podlasie na zachodzie i Dźwinę na północy. K. k. została wydzielona w połowie XX w. przez V. N. Danilenko. Obecnie najlepiej rozpoznane są stanowiska archeologiczne k. k. w basenie rzeki Desna oraz nad środkowym i górnym biegiem Dniepru. W obrębie k. k, na podstawie zróżnicowania typu domostw oraz ceramiki wydzielono kilka grup regionalnych: środkowo- i górnonaddnieprzańską, naddesneńską i wschodnio-lewobrzeżną (położona na wschód od Dniepru). Zakłada się, że powstały one w wyniku zmieszania się różnych tradycji typowych dla grup kultury późnozarubinieckiej. Po zaniku k. k. powstały na jej terenie pierwsze kultury wczesnośredniowieczne (Kołoczyn, Pieńkowka). Część badaczy (m in. V. V. Sedov, I. P. Rusanova, O. M. Prichodnjuk, M. B. Szczukin) poddaje w wątpliwość związek genetyczny k. k. i kultur wczesnosłowiańskich. Społeczność k. k. pozostawała pod silnym wpływem społeczności kultury czerniachowskiej, co skutkowało m. in. pojawieniem się na terytorium k. k. wyrobów pochodzenia rzymskiego (amfory, monety) jak i przedmiotów wywodzących się z kręgu kultury czerniachowskiej (ceramika toczona na kole, ozdoby, części stroju).

Osady k. k. zajmowały powierzchnię nie przekraczającą dwóch hektarów i lokowane były na pierwszej lub drugiej terasie nadzalewowej, rzadziej na wyniesieniach w obrębie terenów podmokłych. Domostwa to jednoizbowe półziemianki, najczęściej z otwartym paleniskiem. Spotykamy także obiekty gospodarcze, zwłaszcza jamy-piwnice czy otwarte paleniska. Cmentarzyska położone są nieopodal osad. Niezadowalający stan badań powoduje, iż trudno bliżej scharakteryzować obrządek pogrzebowy ludności k. k. Dominującym zwyczajem była kremacja, przy czym w pochówkach ciałopalnych stosunkowo rzadko obecny jest inwentarz grobowy. Pochówki szkieletowe spotykamy jedynie sporadycznie.

Podstawową kategorię zabytku rejestrowanego na stanowiskach k. k. stanowi ręcznie lepiona ceramika (fot. 1.) o prostych formach. Zdobienie występuje niezwykle rzadko i ogranicza się ono do zagłębień lub też nacięć w górnej partii naczynia. Naczynia wygładzane (przede wszystkim miski) częstsze są w starszym etapie rozwoju k. k., pod koniec jej funkcjonowania właściwie zanikają, ustępując miejsca gładzonej, wytwarzanej na kole ceramice kultury czerniachowskiej. Wśród przedmiotów codziennego użytku wymienić należy przęśliki różnych kształtów, ciężarki tkackie, gładziki kamienne czy wyroby z kości (szydła, grzebienie). Przedmioty metalowe spotykamy na stanowiskach k. k. bardzo rzadko. Poza wyrobami związanymi z życiem codziennym (noże, przekłuwacze, szydła) oraz elementami uzbrojenia, znamy także fibule z wysoką pochewką czy podwiniętą nóżką, sprzączki czy ozdoby (zawieszki, pierścionki, bransolety). Charakterystyczne dla k. k. są wyroby zdobione emalią (fibule - fot. 2., lunule, bransolety, łańcuszki, plastyczne zawieszki), pojawiające się we wczesnych etapach rozwoju k. k. i funkcjonujące aż do jej końca. Fibule zdobione emalią mają różnorodne formy: silnie profilowane, grzebykowe czy podkowiaste. W ostatnich latach wzrasta liczba znalezisk wyrobów zdobionych emalią głównie dzięki wprowadzeniu do użytku wykrywaczy metali.

W rozwoju k. k. wydziela się trzy etapy chronologiczne. W pierwszym (przełom II i III w. – połowa III w.) ceramika wykazuje wiele cech kultury postzarubinieckiej, spotyka się także elementy →kultury przeworskiej. Drugi, najdłuższy etap (druga połowa III w. – połowa IV w.) charakteryzuje się silnym wpływem kultury czerniachowskiej na k. k., wyrażające się pojawieniem się większej ilości ceramiki toczonej na kole oraz ozdób. W tym okresie pojawiają się także innowacje technologiczne, zarówno w materiale ceramicznym jak i ozdobach. Ostatni, trzeci etap rozwoju k. k. (połowa IV w. – pocz. V w.) odznacza się nasileniem kontaktów pomiędzy ludnością k. k. i kultury czerniachowskiej, z tymże ceramika k. k. przybiera wówczas formy zbliżone do tych znanych z wczesnych zespołów kultury Kołoczyn.

Kyryllo Myzgin

Literatura: В. Н. Даниленко, Пізньозарубінецькі пам’ятки київського типу, Археологія, t. 19, 1976; В. В. Седов, Происхождение и ранняя история славян, Москва 1979; Р. В. Терпиловский, Ранние славяне Подесенья III-V вв., Киев 1984; Р. В. Терпиловский, Н. С. Абашина, Памятники киевской культуры, Киев 1992; Е. В. Максимов, Р. В. Терпиловский, Киевская культура, [w:] И. П. Русанова, Э. А. Сымонович (red.) Славяне и их соседи в конце І тысячелетия н.э. – в первой половине І тысячелетия н.э., Москва 1993; А. М. Обломский, Днепровское лесостепное Левобережье в позднеримское и гуннское время (середина III – первая половина V вв.), Москва 2002; Р. В. Терпиловский, Славяне Поднепровья в первой половине І тысячелетия н.э., Lublin 2004; Восточная Европа в середине І тысячелетия н.э., А. М. Обломский, И. О. Гавритухин (red.), серия «Раннеславянский мир», вып. 9, Москва 2009; М. Б. Щукин, Реплика по поводу «киевской культуры», [w:] Д. А. Мачинский (red.), Европейская Сарматия, Санкт-Петербург 2011.