Przeworska kultura

Kultura przeworska, kultura archeol. powstała w końcu III w. przed Chr. i trwająca do pierwszej połowy V w. w południowej i środkowej Polsce między Odrą a Bugiem i górnym Dniestrem, od Noteci do Przedgórza Karpackiego. Obszar ten nie był nigdy zasiedlony jednolicie, poszczególne rejony były wyludniane lub były ponownie zasiedlane. Nazwa pochodzi od najwcześniej odkrytego cmentarzyska w Gaci koło Przeworska. K. p. powstała na miejscowym podłożu kultury pomorskiej przy bardzo silnym udziale wpływów kultury lateńskiej. Znana jest z bardzo wielu cmentarzysk i osad, a jej cechami charakterystycznymi są: dominujący lub prawie wyłączny obrządek ciałopalny, duża ilość broni i narzędzi w grobach męskich, częste występowanie ozdób i części stroju wykonanych z żel., co związane jest z rozwiniętą metalurgią żel. w ośrodkach mazowieckim i świętokrzyskim, a w późnym okresie rzymskim na Górnym Śląsku. K. p. była zróżnicowana społ., na co wskazują bardzo bogato wyposażone groby z licznymi importami prowincjonalnorzymskimi, zwłaszcza naczyniami br. i szklanymi.

W IV i w początkach V w. k. p. przeżywa jeszcze rozwój gospodarczy, wyrażający się w stosowaniu radlic żel. i krojów płużnych, pozwalających na uprawę cięższych gleb i licznymi ośrodkami produkcji ceramiki wykonanej na kole. Ten rozwój obserwowany jest najwyraźniej na Śląsku i w Małopolsce, zaś przedpole Karpat staje się gęściej zasiedlone. W dalszym ciągu użytkowane są rozległe cmentarzyska, trwające do początku V w., a w przypadku Mokrej, pow. kłobucki, nawet nieco dłużej. W najpóźniejszych fazach tych nekropoli pojawia się warstwa ciałopalenia z rozproszonymi fragmentami wyposażenia tzw. typu dobrodzieńskiego, a zakładane są także nowe, niezbyt wielkie cmentarzyska z taką samą warstwą. Występują także niezbyt liczne groby i niewielkie cmentarzyska szkeieletowe. Ten stabilny obraz zostaje przerwany na przełomie IV i V w. Pojawia się wówczas kilka grobów z elementami nomadycznymi, jak grób wojownika m. in. z łukiem refleksyjnym z →Jakuszowic (por. fot. 1.), grób ze sztucznie zdeformowaną czaszką z →Przemęczan , i pochówek z kotłem huńskim i pociętym złotym diademem z →Jędrzychowic . Znaleziska te świadczą o wejściu południowego obszaru k. p. w orbitę oddziaływań, a być może w zależność od państwa →Hunów nad środkowym Dunajem. Na pierwszą połowę V w. jest datowana najpóźniejsza faza osady w →Jakuszowicach z licznymi zabytkami metalowymi i kilka osad z Beskidu Sądeckiego, z których część ceramiki należy do tzw. grupy północnokarpackiej oraz ze →Świlczy ze skarbem m. in. z fibulami typu Wiesbaden, z dendrodatą 433+10 (fot. 2.). Z późnej fazy →OWL (D₂), najpewniej z pierwszej ćwierci V w. pochodzą sprzączki za Strzegocic, pow. tarnowski, z osad w Aleksandrowicach pod Krakowem oraz w →Piwonicach pod Krakowem i z Pyszkowa w środkowej Polsce, wszystkie typu Strzegocice-Tiszaladány-Kercz, pochodzące znad środkowego lub dolnego Dunaju. Ze szczytu góry Birów, ostańca wapiennego w Podzamczu, pow. zawierciański, pochodzą metalowe zabytki z pierwszej i drugiej połowy V w. Na ten sam okres datowane są znaleziska z jaskiń na Jurze Krakowsko-Częstochowskiej, być może traktowanych jako miejsca tymczasowego osadnictwa w obliczu nadchodzących niepokojów. Cmentarzysko w Żernikach Wielkich na Dolnym Śląsku, którego data założenia nie daje się precyzyjnie określić w ramach faz C₃-D₁ (wczesne stadium →OWL ) z grobami szkieletowymi w nietypowych pozycjach, również świadczy o niestabilnej sytuacji ludności.

W Polsce środkowej, nad Prosną, Wartą i Bzurą zaznacza się koncentracja luźnych przedmiotów metalowych i skarbów, datowanych na pierwszą lub drugą połowę V w., a nawet na koniec V – początek VI w., jak skarby ozdób, medalionów i →solidów z →Zagorzyna (fot. 3.) i →Konarzewa . Do tej samej grupy znalezisk należą trzy szkieletowe groby z →Oszczywilka .

W ostatnich latach przy pomocy detektorów znajdowanych jest coraz więcej przedmiotów metalowych z V i VI w., z których większość nie jest jeszcze opublikowana. Niektóre z nich mają wyraźne powiązania z obszarem nadłabskim, inne z naddunajskim, jeszcze inne ze Skandynawią, wymagają one jednak dokładnego opracowania.

Przy obecnym stanie badań można przyjąć, że k.p. zanika około połowy V w., a przyczyną jej ostatecznego upadku stała się ekspansja Słowian. Późniejsze znaleziska nie muszą być wiązane z przeżywaniem się tej kultury na niektórych terenach, np. w Polsce środkowej, ale mogą one świadczyć o penetracji tych opuszczonych obszarów przez inne, niezbyt wielkie, grupy ludności.

Literatura: K. Godłowski, Przemiany kulturowe i osadnicze w południowej i środkowej Polsce w młodszym okresie przedrzymskim i w okresie rzymskim, Prace Komisji Archeologicznej 23, Wrocław 1985; K. Pieta, The North Carpathians at the beginning of the Migration Period, Antiquity 65/247, 1991, s. 376-387; K. Godłowski, Das „Fürstengrab” des 5. Jhs. und der „Fürstensitz” in Jakuszowice in Südpolen [w:] La noblesse romaine et les chefs berbares du IIIe au VII siecle, Condé-sur-Noireau 1995, s. 155-179; R. Madyda-Legutko, Zróżnicowanie kulturowe polskiej strefy beskidzkiej w okresie lateńskim i rzymskim, Kraków 1996; A. Bursche, Złote medaliony rzymskie w Barbaricum. Symbolika prestiżu i władzy społeczeństw barbarzyńskich u schyłku starożytności, Światowit, Supplement Series A: Antiquity 2, Warszawa 1998; M. Mączyńska, Schyłkowa faza kultury przeworskiej, Kultura przeworska 4, 1999, s. 25-53; Przeworsk-Kultur. Jüngere vorrömische Eisenzeit. Frühe römische Kaiserzeit, [w:] H. Beck, D. Geuenich, H. Steuer (red.), Relallexikon der Germanischen Altertumskunde, t. 23 Berlin-New-York 2003, s. 540-553 (T. Dąbrowska); Przeworsk-Kultur. Jüngere und späte Römische Kaiserzeit. [w:] H. Beck, D. Geuenich, H. Steuer (red.), Relallexikon der Germanischen Altertumskunde, t. 23 Berlin-New-York 2003, s. 553-567 (M. Mączyńska); J. Andrzejowski, A. Kokowski, Ch. Leiber (red.), Wandalowie, strażnicy bursztynowego szlaku. Katalog wystawy, Lublin-Warszawa 2004.

pełna rozdzielczość
Fot. 1. Wędzidło i złote części uprzęży z grobu w Jakuszowicach (W. Menghin, Germanen, Hunnen und Awaren. Schätze der Völkerwanderungszeit, Nürnberg 1987).
pełna rozdzielczość
Fot. 2. Skarb ozdób srebsnych zosady w Świlczy koło Rzeszowa (J. Andrzejowski, A. Kokowski, Ch. Leiber 2004).
pełna rozdzielczość
Fot. 3. Srebrna sprzączka ze skarbu w Zagorzynie (A. Bursche 1998).