Awarowie

Awarowie, koczowniczy lud pochodzenia azjatyckiego, w latach 568 – 796 najważniejszy organizm polityczny w Kotlinie Karpackiej, a nawet Europie Środkowej (fot 1-2). Na ogół przyjmuje się, iż wywodzili się z Dalekiego Wschodu, gdzie identyfikuje się ich z ludem Żou-Żan, zdaniem części badaczy mieliby jednak pochodzić z Azji środkowej, tworząc jeden ze składników tzw. federacji heftalickiej. Niewątpliwie pojawienie się A. w Europie jest wynikiem wzrostu siły militarnej Kaganatu Tureckiego, którego władca traktował A. jako swych zbiegłych poddanych.

W 557/558 przebywali A. na północnym przedpolu Kaukazu, skąd wysłali, dzięki pośrednictwu Alanów poselstwo do Konstantynopola. Uzyskawszy liczne dary prowadzili początkowo politykę zgodną z interesami Bizancjum. Wkrótce jednak usamodzielnili się, rozszerzając zasięg swych najazdów aż nad dolny Dunaj. Tutaj starli się m.in. z Antami, por. →Słowianie . W 562 r. i 566/567 zorganizowali wyprawy przeciwko →Frankom , zapewne za namową Bizantyńczyków. W trakcie wypraw tych przeszli najpewniej przez ziemie dzisiejszej Polski. Fakt, iż w 566/567 r. A. zgodzili się wycofać do swoich siedzib m.in. za dostarczenie przez Franków prowiantu (o czym informuje nas bizantyński historyk Menander Protektor – Menander, fragm. 11, s. 126-129) dość często uznawane jest za dowód, iż ziemie Europy Środkowej (w tym Polska) były wówczas niezasiedlone.

Celem kagana awarskiego Bajana było jednak zajęcie Kotliny Karpackiej, zamieszkałej wówczas przez germańskich →Longobardów (Panonia) oraz →Gepidów (Siedmiogród). W 567 Awarowie wraz z Longobardami pokonali Gepidów, wkrótce Longobardowie pod wodzą Alboina opuścili swe siedziby i udali się do Italii. Wydarzenie to, szczegółowo opisane przez Pawła Diakona i datowane przezeń na 1 IV 568 (Historia Langobardorum, II.6-7, s. 75-76; edycja polska s. 226-227) uznaje się tradycyjnie za koniec okresu wędrówek ludów w Europie Środkowej. Niewątpliwie wymarsz Longobardów oznaczał opuszczenie Europy Środkowej przez ostatnią dużą grupę →Germanów , badania archeologiczne dowodzą jednak, że także po 568 r. stwierdzamy obecność ludności germańskiej, np. Gepidów na terenie Kaganatu Awarskiego (Fot. 6).

Po zajęciu basenu środkowego Dunaju A. rozpoczęli intensywne najazdy na bałkańskie prowincje Cesarstwa Bizantyńskiego, kluczowe znaczenie miało tu zajęcie ważnego punktu militarnego w Sirmium (ob. Sremska Mitrovica) w pobliżu ujścia Sawy do Dunaju. W 586 r. A. oraz →Słowianie oblegali Salonikę. Apogeum rozwoju Kaganatu Awarskiego przypada na pierwszą ćwierć VII w., rajdy A. sięgały zachodnich Bałkanów, trybuty wypłacane A. sięgnęły sumy 200 000 →solidów rocznie (fot. 3). Latem 626 doszło do oblężenia Konstantynopola przez siły awarskie i podległych im Słowian oraz Persów. Załamanie się ataku na stolicę Cesarstwa Bizantyńskiego miało ogromne znaczenie dla prestiżu A. Być może powstanie wówczas tzw. państwa Samona na terenie Czech wiąże się z osłabieniem władzy centralnej A.

W latach 791-796 wojska Karola Wlk. rozbiły Kaganat Awarski.

W studiach nad A. ogromną rolę odgrywają badania archeologiczne, obecnie znamy ponad 60 tysięcy – często bardzo okazale wyposażonych – pochówków z terenu Kaganatu. W archeologii A. wyróżnia się okres wczesno- (do ok. 650), środkowo- (do schyłku VII w.) i późnoawarski (VIII w.). Należy podkreślić, iż większość pochówków awarskich datować należy na drugą poł. VII-VIII w.; datowanie najstarszej fazy osadnictwa A. (zwł. do roku 600), z której nie znamy pochówków, a jedynie jamy z przepalonymi elementami uzbrojenia (niem. Opfergrubenfunde) nastręcza wciąż poważnych kłopotów. Pochówki szkieletowe, w których zmarłemu, poza szeregiem przedmiotów towarzyszył także koń pojawiają się po roku 600. W okresie wczesno- i środkowoawarskim dominują ozdoby wykonane ze złota i srebra (por. Fot. 4). Ogromne trybuty napływające nad środkowy Dunaj umożliwiły produkcję wspaniałych ozdób. W okresie późnoawarskim dominują elementy stroju wykonane z brązu, charakterystyczne są m.in. elementy pasa zdobione motywem gryfa oraz wici.

Niezwykle ciekawym zjawiskiem okresu wczesnoawarkiego jest tzw. kultura Keszthely – niewielka enklawa ludności romańskiej, chrześcijańskiej żyjącej u schyłku VI i pierwszej poł. VII w. nad Jeziorem Balaton (por. Fot. 5).

Tradycyjnie pojawienie się w Europie środkowej A. w 568 r. uznawano za jedną z przyczyn załamania się dalekosiężnych kontaktów handlowych. Dzięki badaniom archeologicznym wiemy, iż Kaganat A. nie był (azjatyckim) monolitem etnicznym. Ogromne ilości dóbr napływających na ziemie nad środkowym Dunajem trafiały także do słowiańskich sąsiadów A.

Z terenu dzisiejszej Polski zabytki awarskie nie są zbyt liczne, zdaniem części badaczy wznoszenie w Polsce południowej grodów już w VIII w. może wiązać się z zagrożeniem ze strony A. Bezsprzecznie wyroby awarskie należą do ważniejszych zabytków datujących kulturę →słowiańską w VI-VIII w. Najpewniej współczesne słowo olbrzym nawiązuje do słowiańskiej nazwy A. (Obrzy), awarskiego pochodzenia jest zapewne także termin żupan.

Literatura: W. Szymański, E. Dąbrowska, Awarzy, Węgrzy, Wrocław 1979, s. 7-131; W. Pohl, Die Awaren. Ein Steppenvolk in Mitteleuropa 567-822 n. Chr., München 1988; Cs. Bálint, Die Archäologie der Steppe: Steppenvölker zwischen Volga und Donau vom 6. bis zum 10 Jh., Wien 1989, zwł. s. 145-192; A. Kiss, Das awarenzeitliche Gräberfeld in Kölked-Feketekapu B, Budapest 2001; F. Daim, Avars and Avar Archaeology. An Introduction, [w:] H. W. Goetz, J. Jarnut, W. Pohl (red.), Regna and Gentes. The Relationship Between Late Antique and Early Medieval Peoples and Kingdoms in the Transformation of the Roman World, Leiden-Boston 2003, s. 463-570; J. Poleski, Awarische Funde in Polen. Zur Frage der Gestaltung von Kulturzonen bei den Westslawen in der zweiten Hälfte des 7. Jhrs .– Anfang des 10. Jhrs., Acta Archaeologica Carpathica, 44 (2009), s. 97-136; O. Heinrich-Tamáska (red.), Keszthely-Fenékpuszta im Kontext spätantiker Kontinuitätsforschung zwischen Noricum und Moesia, Budapest-Leipzig-Keszthely-Rahden/West. 2011; O. Heinrich-Tamáska, Zeichen von Herrschaf und Identität?, [w:] M. Hardt, O. Heinrich-Tamáska (red.), Macht des Goldes, Gold der Macht Herrschafs- und Jenseitsrepräsentation zwischen Antike und Frühmittelalter im mittleren Donauraum, Weinstadt 2013; M. Mączyńska, Światło z popiołu. Wędrówki ludów w Europie w IV i V w., Warszawa 2013, p. 272-282.

Źródła pisane: Pauli Historia Langobardorum, G. Waitz (red.), Monumenta Germaniae Historica. Scriptores rerum Langobardicum et Italicarum seac. VI-IX, Hannover 1878; The History of Menander the Guardsman, R. C. Blockley (red.), Arca. Classical and Medieval Texts, Papers and Monographs, 17, Liverpool 1985; Paweł Diakon, Historia Longobardów, [w:] Paweł Diakon, Historia rzymska. Historia Longobardów, I. Lewandowski (red.), Warszawa 1995, s. 197-329.

pełna rozdzielczość
Fot. 1. Kaganat Awarski w Europie środkowej ok. roku 600; wg W. Pohl (1988, mapa 1) przerysowała I. Jordan. a) Cesarstwo Bizantyńskie (bez podbojów Justyniana I [527-568]); b) Cesarstwo Bizantyńskie po podbojach Justyniana I; c) hipotetyczny zasięg Kaganat
pełna rozdzielczość
Fot. 2. Kaganat Awarski w Europie środkowej ok. roku 700 ( Heinrich-Tamáska 2011, Tab. II). a) zasięg osadnictwa awarskiego.
pełna rozdzielczość
Fot. 3. Wysokość trybutów płaconych Awarom przez Cesarstwo Bizantyńskie; (W. Pohl 1988, s. 501), przerysowała I. Jordan.
pełna rozdzielczość
Fot. 4. Zamárdi-Rétiföldek, komitat Somogy, Węgry, grób nr 1280. Bogato zdobione okucie pasa (VII w.), w stylu zwierzęcym (Tierstil II), w wariancie charakterystycznym dla Awarów. Na odwrocie zabytku J. Harmatta zidentyfikował nacięcia, zapewne ślady pisma
pełna rozdzielczość
Fot. 5. Keszthely-Fenékpuszta, komitat Zala, Węgry, Horreum, grób 14. Fibula tarczowata z wyobrażeniem krzyża, Chrystusa (nad krzyżem) oraz dwóch aniołów po bokach, pocz. VII w.; Balatoni Mus. Keszthely, nr inw. Nr. 60.14.3; Fot. Bicskei.
pełna rozdzielczość
Fot. 6. Kölked-Feketekapu B, komitat Baranya, Węgry, grób nr B 85 (pochówek kobiety). Sprzączka do pasa, wykonana z brązu, pozłacana, zdobiona w technice niello. W części centralnej wyobrażenie mężyczyzny, najpewniej germańskiego boga Tyra (Týra). Ten jak