Hunowie

Hunowie, lud koczowniczy pochodzący z północnych Chin i Mongolii. Najwcześniejsze znaleziska z nimi identyfikowane, w postaci bogatych grobów katakumbowych pierwszych wieków po Chr. pochodzą z Mongolii, Ałtaju, Kazachstanu, Tienszanu, Kirgistanu i z dorzeczy Uralu i Kamy. Do Europy dostali się najprawdopodobniej szlakiem biegnącym na południe od Uralu, a przyczyną ich pojawienia się były znacznie częstsze susze i ostrzejsze zimy. W 375 r. H. znaleźli się nad dolnym Donem, obszarem zajętym przez Alanów, których bardzo szybko podbili. Wzbudzali postrach szybkością i zwrotnością swych koni, pozorowanymi ucieczkami, sposobem walki nieznanym Rzymianom ani innym →barbarzyńcom. W grobach H. znajdowały się bardzo charakterystyczne przedmioty, które przybyły z nimi do Europy jak: łuki refleksyjne, długie miecze obosieczne z amuletem w postaci dużego paciora z bursztynu lub kamienia półszlachetnego i krótkie jednosieczne, wysokie siodła drewniane, a w grobach kobiecych diademy ze zł. blachy wykładane półszlachetnymi kamieniami, zwłaszcza granatami, zł. ozdobne zausznice i metalowe zwierciadła. Na ogół poza grobami znajdowane są wielkie kotły miedziane, o wadze do 50 kg, służące do celów ofiarnych. Wielu zmarłych z grobów h. miało sztucznie zdeformowaną, silnie wydłużoną czaszkę; zabieg ten odbywał się w wieku niemowlęcym. Oprócz grobów znane są także ofiary dla zmarłych, złożone z celowo zniszczonych zł. przedmiotów, bez śladów pochówku. Znane są one także z Europy, z obszaru państwa H. w Panonii, jak Szeged-Nagyszéksos czy Pannonhalma.

Następni po Alanach zostali podbici →Ostrogoci na stepach nadczarnomorskich i →Wizygoci w rzymskiej prowincji Dacji, opuszczonej przez Rzymian już w 275 r. i w Siedmiogrodzie. Do pooczątków V w. H. pozostawali nad Morzem Czarnym, a część z nich wyruszyłą do wschodnich Węgier i Pannonii. Stali się sprzymierzeńcami wodza rzymskiego Aecjusza, a najkrwawszym przedsięwzięciem Rzymian i H. było rozgromienie →Burgundów w 436 r., osiadłych wówczas nad środkowym Renem, które stało się historycznym rdzeniem Pieśni o Nibelungach. Za pomoc Rzymianom Aecjusz oddał H. północną Pannonię od Dunaju po Drawę.

O najeździe H. pozostawił relację historyk rzymski Ammianus Marcellinus, wysoki rzymski oficer i przyjaciel Juliana Apostaty, autor Historii – Rerum gestarum, w której opisuje wydarzenia trzeciego ćwierćwiecza IV w.

Od 445 r. jedynym władcą H. został →Attyla, stanowiący zagrożenie dla cesarstwa zachodniego i wschodniego, które płacily jemu oraz plemionom →germańskim olbrzymie trybuty. Stąd też w całym →Barbaricum, a zwłaszcza w strefie naddunajskiej, pojawiły się liczne groby i skarby zł. monet – rzymskich →solidów – oraz ozdób, również ze złota. Z Szikáncs we wschodnich Węgrzech pochodzi skarb 1438 solidów (6,5 kg złota), a z Bíňa na Słowacji skarb 108 solidów (0,5 kg), które mogą być częścią trybutu, wypłacanego H. przez Konstantynopol.

W 449 r. do →Attyli udało się poselstwo z Bizancjum z greckim kronikarzem Priskosem z Panion, który opisał pobyt na dworze Attyli i ucztę, w której posłowie wzięli udział. Opisane zostały zwyczaje H., ich domostwa, a także wygląd samego Attyli.

W 451 r. →Attyla wkroczył do Galii wraz z zależnymi od niego oddziałami germańskimi, w sile 30 tysięcy wojowników. Na Polach Katalaunijskich nad Marną, w pobliżu Troyes, rozegrała się bitwa, w której trudne zwycięstwo odnieśli Rzymianie pod wodzą Aecjusza. Jej opis znajduje się w dziele Getica, autorstwa rzymskiego historyka →Jordanesa , piszącego w połowie VI w. Po bitwie Attyla wycofał się na Węgry, a w rok później zmarł. W 454 lub 455 r. przeciw władzy H. zbuntowały się podbite →ludy germańskie i w bitwie nad rzeką Nedao H. zostali rozgromieni. Część z nich osiedliła się w cesarstwie wschodnim, pozostali powrócili do Azji. W chińskiej prowincji Xinjiang, na północ od Tien-szan odkryty został grób z przedmiotami pochodzącymi z Europy.

W Europie zachodniej odkrytych zostało wiele znalezisk, świadczących o pobycie H. lub wschodnich Germanów, jak grób wojownika z Pouan w Szampanii z mieczem dwusiecznym i drugim jednosiecznym, naszyjnikiem, masywną złotą bransoletą i pierścieniem ze wschodniogermańskim imieniem HEVA; pochówek z Mundolsheim w Alzacji ze sr., pozłacanymi okuciami siodła; grób z Wolfsheim koło Moguncji z bursztynowym paciorkiem do miecza i zł. bransoletą, a także z fragmentem bransolety z wygrawerowanym imieniem Ardashira I, zmarłego w 241 r., założyciela perskiej dynastii Sassanidów. Z Normandii i Alzacji znane są pojedyncze groby kobiece z typowymi wschodniogermańskimi dużymi zapinkami wykładanymi almandynami, zł. blaszkami naszywanymi na odzież i metalowymi zwierciadłami.

Także z Polski pochodzą groby świadczące o tym, że Śląsk i Małopolska mogły być kontrolowane przez państwo H. W →Jędrzychowicach na Dolnym Śląsku znaleziono grób z kotłem miedzianym i zł. diademem. Najbogatszy jest grób z →Jakuszowic koło Kazimierzy Wielkiej z fragmentami łuku refleksyjnego, zł. okuciami uprzęży końskiej i długim mieczem z dużą bursztynową zawieszką. W niedalekich →Przemęczanach odkryto pochówek ze sztucznie zdeformowaną czaszką. Najnowszym znaleziskiem jest grób trzydziestoletniego mężczyzny z →Juszkowa koło Pruszcza Gdańskiego z długim mieczem, dużym bursztynowym paciorkiem i sprzączką w stylu naddunajskim. Na Pomorzu, zwłaszcza na wschód od dolnej Wisły, koncentrują się liczne skarby i pojedyncze znaleziska →solidów z około połowy i drugiej połowy V w. Występują one także w Meklemburgii, na Bornholmie i w południowej Skandynawii, a są świadectwem powracających wojowników do swoich siedzib po śmierci →Attyli i bitwie nad Nedao.

Literatura: J. Werner, Beiträge zur Archäologie des Attila-Reiches. Bayerische Akademie der Wissenschaften, Phil.-Hist. Klasse, Abhandlungen, N. F. 38 A. München 1956; F. Altheim, Geschichte der Hunnen. Band I-V, Berlin 1959-1962; O. J. Maenchen-Helfen, Die Welt der Hunnen, Wien 1978; W. Menghin (red.), Germanen, Hunnen und Awaren. Schätze der Völkerwanderungszeit, Nürnberg 1987; J-Y. Marin, Attila. Les influences danubiennes dans l’ouest de l’Europe au Ve siècle, Caen 1990; I. Bóna, Das Hunnenreich, Stuttgart 1991; I. P. Zaseckaja, Kul’tura kočevnikov južnorusskich stepej v gunnskuju epochu (konec IV-V vv.), Sankt-Peterburg 1994; K. Godłowski, Das „Fürstengrab” des 5. Jhs. und der „Fürstensitz” in Jakuszowice in Südpolen [w:] M. Kazanski, F. Vallet (red.), La noblesse romaine et les chefs barbares du III^e au VII^e siècle, Condé-sur-Noireau 1995, s. 155-179; B. Anke, Studien zur reiternomadischen Kultur des 4. bis 5. Jahrhunderts, Beiträge zur Ur- und Frühgeschichte Mitteleuropas 8, Weissbach 1998; D. Quast, Das „Pektorale” von Wolfsheim, Kr. Mainz-Bingen, Germania 77, 1999, s. 706-718; M. Kazanski, A. Mastykova, Les peuples du Caucase du Nord. Le début de l’histoire (I^er – VII^e siècle apr. J.-C.), Paris 2003; Pouan [w:] H. Beck, D. Geuenich, H. Steuer (red.) Reallexikon der Germanischen Altertumskunde 23, Berlin- New York 2003, s. 325-328 (M. Kazanski); L. A. Tyszkiewicz, Hunowie w Europie. Ich wpływ na Cesarstwo Wschodnie i Zachodnie oraz na ludy barbarzyńskie, Acta Universitatis Wratislaviensis 2695, Wrocław 2004; M. Kazanski, I. Akhmedov, La tombe de Mundolsheim (Bas-Rhin): Un chef militaire Nomade au service de Rome [w:] J. Tejral (red.), Barbaren im Wandel. Beiträge zur Kultur und Identitätsumbildung in der Völkerwanderungszeit, Spisy Archeologického Ústavu AV ČR Brno 26, Brno 2007, s. 249-261; A. Koch (red.), Attila und die Hunnen, Stuttgart 2007; J. Tejral, Das Hunnenreich und die Identitätsfragen der barbarischen „gentes“ im Mitteldonauraum aus der Sicht der Archäologie [w:] J. Tejral (red.), Barbaren im Wandel. Beiträge zur Kultur und Identitätsumbildung in der Völkerwanderungszeit, Spisy Archeologického Ústavu AV ČR Brno 26, Brno 2007, s. 55-119; M. Kazanski, Archéologie des peuples barbares, Bucureşti-Brăila 2009; M. Mączyńska, Światło z popiołu. Wędrwówki ludów w Europie w IV i V w., Warszawa 2013.

pełna rozdzielczość
Fot. 1. Miedziany huński kocioł z Törtel na Węgrzech i rekonstrukcja siodła ze złotymi okuciami z Mundolsheim w Alzacji (F. Fjulep F. Fjulep, Vengerskij Nacional’nyj Muzej [w:] Budapeštskie muzei. Budapešt 1985; J-Y. Marin 1990).
pełna rozdzielczość
Fot. 2. Huński złoty diadem z okolic Odessy. Römisch-Germanisches Museum w Kolonii (A. Koch 2007).
pełna rozdzielczość
Fot. 3. Część ofiary dla zmarłego z Szeged-Nagyszéksos na Węgrzech (W. Menghin 1987).