Słowianie

Słowianie, nazwa ludności (tzw. wspólnoty komunikatywnej) posługującej się jednym z jęz. indoeuropejskich. Między VI a VIII w. S. zasiedlili ogromne obszary Europy, od Ukrainy na wschodzie po Bałkany na południu, Unstrutę a nawet górny Men na zachodzie i Szlezwik-Holsztyn na północnym-zachodzie (mapa 1-2). Wędrówki S. w VI-VIII w. są stosunkowo słabo naświetlone w źródłach pisanych, niemniej jednak slawizacja znacznej części Europy jest jednym z ważniejszych aspektów badań nad →OWL .

Nazwa S. pojawia się w pierwszej połowie VI w. w źródłach grecko- i łacińsko-języcznych (Σκλαβηνοι; Σκλαβοι; sclavi). Być może określenie S. stanowiło pierwotnie termin, jakim S. nazywali samych siebie. Forma pierwotna rekonstruowana bywa jako *slověne; być może należy ją wiązać ze s. slovo, po polsku „słowo”, „język”. W średniowieczu określano także S. nawiązując do znanych ze źródeł antycznych Wenedów (por. germańskie Wenden, fińskie Venäja).

Najstarsze informacje o S. pochodzą z poł. VI w. po Chr. i zawdzięczamy je →Kasjodorowi , którego dzieło znamy w okrojonej wersji za pośrednictwem →Jordanesa (Gethica) oraz →Prokopiuszowi z Cezarei (zwł. De bello Gothico). Zarówno Jordanes jak i Prokopiusz informują nas o podziale S. na Sklawenów i Antów; Jordanes zna także Wenedów (Venethi), których uważa za starszą nazwę S. lub też jedno z plemion współczesnych Sklawenom i Antom (edycja G. Labudy, s. 35). Prokopiusz informuje nas z kolei, że S. i Antowie zwali się pierwotnie Sporami (edycja G. Labudy, s. 74).

Zdaniem →Jordanesa Sklawenowie mieli zamieszkiwać ziemie na północ od Dunaju, po górną Wisłę na zachodzie i Dniestr na wschodzie, Antowie na wschód od Dniestru aż po Dniepr (edycja G. Labudy, s. 35). Jeżeli uznamy s. Antów to pierwszym znanym ze źródeł władcą S. był Boz, pokonany u schyłku IV w. przez ostrogockiego Vinitara (edycja G. Labudy, s. 79).

W ciągu drugiej połowy VI-VII w. S. zasiedlają Bałkany (mapa 1-2), co poświadczają przekazy bizantyńskie. Znacznie gorzej rozpoznana jest obecność S. na Bałkanach w świetle źródeł archeologicznych. Do najstarszych i dobrze datowanych stanowisk poświadczających slawizację południa Europy należą osada w m. Pristava koło Bledu w Słowenii (VI-VII w.). S. cmentarzysko z Olimpii na Peloponezie należy datować na VII-VIII w.

Źródła archeologiczne odgrywają zasadniczą rolę w studiach nad obecnością S. w Europie Środkowej, dużo rzadsze i spornej wartości są odnoszące się do tych obszarów przekazy pisane →Jordanesa (wędrówka →Herulów ) czy →Teofilakta Simokatty.

Zagadnienie lokalizacji najstarszych kultur archeologicznych, jakie utożsamiać można ze S. należy do najbardziej spornych w środkowoeuropejskiej, a zwł. polskiej archeologii. Autochtoniści zakładają, iż S. zamieszkiwali ziemie Polski jeszcze przed →OWL, z kolei zdaniem allochtonistów napłynęli oni na teren Polski z Europy wschodniej w drugiej poł. V i VI w.

Zdaniem allochtonistów do najstarszych kultur wiązanych ze S. należy kultura praska, której stanowiska znamy m.in. z Polski, oraz Pieńkowka zajmująca leśno-stepowę tereny Ukrainy i Mołdawii. Cechą wspólną tych kultur są: 1). charakter osadnictwa, tj. brak osad umocnionych; dla obszaru kultury praskiej charakterystyczne są kwadratowe półziemianki z urządzeniem grzewczym w narożniku; 2). model gospodarki tj. dominacja rolnictwa, słabo rozwinięte rękodzielnictwo, ceramika niezdobiona, wykonywana ręcznie (dopiero w VII w. pojawiają się naczynia obtaczane); 3). brak rozwiniętych kontaktów ze światem zewnętrznym na co wskazuje niewielka liczba importów; 4). obrządek pogrzebowy tj. płaskie ciałopalne groby popielnicowe lub jamowe, ubogo wyposażone.

Na wschód i północ od kultury Pieńkowka wydziela się kulturę Kołoczyn obejmującą swym osadnictwem lewobrzeżne środkowego Dniepru oraz dorzecze Desny oraz Bancerowszczyzna-Tuszemla lokalizowaną nad górnym biegiem Dniepru, Niemna i Dźwiny, które niekiedy zaliczane są do kultur wczesnosłowiańskich. Wymienione powyżej cztery jednostki kulturowe datowane są na VI-VII w. W II-V w. n.e. nad górnym i środkowym Dnieprem rozwijała się kultura kijowska, która u schyłku IV – V w. miała przekształcić się w kultury Kołoczyn i Pieńkowka, a także odegrać istotną rolę w powstaniu kultury praskiej.

W połowie VI w. zasięg kultury praskiej na zachód jedynie nieznacznie przekraczał linię Wisły, w drugiej połowie VI w. rozpoczął się proces slawizacji terenu Czech i Słowacji; zapewne dużą rolę w tym procesie odegrało opuszczenie Kotliny Karpackiej przez →Gepidów i →Longobardów, których zastąpili →Awarowie (568).

Slawizacja obszarów położonych na zachód i północny-zachód od Wisły nastąpiła nie – jak do niedawna uważano – w wieku VI a dużo później. Seria dat dendrochronologicznych z wschodnich Niemiec (m.in. osada z m. Schmerzke nieopodal Brandenburga) ale i Polski (np. osada w m. Polwica na Śląsku) dowodzą, iż miało to miejsce dopiero u schyłku VII w. i w początkach VIII w.

Teoria autochtonistyczna w swej wersji tradycyjnej (J. Kostrzewski) zakładała ciągłość osadnictwa na ziemiach Polski co najmniej od epoki brązu, w tym ujęciu kultura łużycka a także słynny gród w Biskupinie określane były jako prasłowiańskie. Obecnie pogląd ten jest już spotykany bardzo rzadko. Zwraca się natomiast uwagę np. na pewne analogie pomiędzy ceramiką z OWR i wczesnego średniowiecza (T. Makiewicz), przede wszystkim jednak podkreślana jest metodologiczna słabość ujęcia allochtonistycznego, w którym nadmierną wiarę pokładać się ma w możliwości etnicznej atrybucji zabytków czy kultur archeologicznych. Zarzut ten dotyczy nie tylko prac nad genezą S., jest on elementem szerszej dyskusji w europejskiej archeologii dotyczącej jej podstaw metodologicznych.

Wiele kontrowersji wzbudziły tezy amerykańskiego badacza F. Curty, zdaniem którego decydującą rolę w uformowaniu się S. odegrała cywilizacja bizantyńska, która „stworzyła” S. Zdaniem Curty termin S. stosowany przez pisarzy z VI-VII w. nie tyle opisywał pojawiającą się nad dolnym Dunajem nową grupę etniczną, co stanowił termin pozwalający sklasyfikować, uporządkować mozaikę etniczną na przedpolu Bizancjum. Tezy F. Curty budzą żywą dyskusję, zwł. archeolodzy środkowoeuropejscy odnoszą się do nich raczej krytycznie.

Do najważniejszych stanowisk związanych z początkami S. w Polsce należą: systematycznie badana przez M. Parczewskiego osada w Bachórzu nad Sanem oraz zespół osad znad Wisły: Kraków – Nowa Huta Wyciąże, stan. 5B, gdzie odkryto półziemiankę (fot. 1-2) wzniesioną w pierwszej połowie VII w. (datowanie dendrochronologiczne) i Kraków – Nowa Huta Mogiła, stan. 62 A, skąd pochodzi skarb ozdób z VI / VII w. (fot. 3).

Największą wczesnosłowiańską osadę w Europie Środkowej odkryto w Czechach, nieopodal Pragi , w m. Roztoky, gdzie zadokumentowano ok. 330 domostw.

Źródła pisane: Greckie i łacińskie źródła do najstarszych dziejów Słowian, cz. I (do VIII wieku), M. Plezia (red.), Prace Etnologiczne, 3, Poznań-Kraków 1952; Słowiańszczyzna starożytna i wczesnośredniowieczna. Antologia tekstów źródłowych, G. Labuda (red.), Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, Seria Wznowienia, 5, Poznań 1999; Testimonia najstarszych dziejów Słowian. Seria grecka, A. Brzóstkowska, W. Swoboda (red.), zeszyt 2, Pisarze z V-X w., Prace Slawistyczne, 63, Wrocław 1989; zeszyt 3, Pisarze z VII-X wieku, Prace Slawistyczne, 103, Wrocław 1995; zeszyt 4, Pisarze z VIII-XII wieku, Prace Slawistyczne, 106, Warszawa 1997.

Opracowania – ujęcia monograficzne: K. Godłowski, Z badań nad zagadnieniem rozprzestrzenienia Słowian w V-VII w. n.e., Kraków 1979; M. Parczewski, Początki kultury wczesnosłowiańskiej w Polsce. Krytyka i datowanie źródeł archeologicznych, Prace Komisji Archeologicznej, 27, Wrocław 1988; M. Parczewski, Najstarsza faza kultury wczesnosłowiańskiej w Polsce, Rozprawy habilitacyjne UJ, 141, Kraków 1988; H. Popowska-Taborska, Wczesne dzieje Słowian w świetle ich języka, Wrocław 1991; M. Parczewski, Die Anfänge der frühslawischen Kultur in Polen, Veröffentlichungen der Österreichischen Gesellschaft für Ur- und Frühgeschichte, 17, Wien 1993; K. Godłowski, Pierwotne siedziby Słowian. Wybór pism (M. Parczewski red.), Kraków 2000; T. Vida, T. Völling, Das slawische Brandgräberfeld von Olympia, Archäologie in Eurasien, 9, Rahden/Westfalen 2000; S. Brather, Archäologie der Westslawen. Siedlung, Wirtschaft und Gesellschaft im früh- und hochmittelalterlichen Ostmitteleuropa, Ergänzungsbände zum Reallexikon der Germanischen Altertumskunde, 30, Berlin – New York 2001; F. Curta, The Making of the Slavs. History and Archaeology of the Lower Danube Region, c. 500-700, Cambridge 2001; M. Dulinicz, Kształtowanie się Słowiańszczyzny Północno-Zachodniej. Studium archeologiczne, Warszawa 2001; S. Brather, Ethnische Interpretation in der frügeschichtlichen Archäologie. Geschichte, Grundlagen und Alternativen, Ergänzungsbände zum Reallexikon der Germanischen Altertumskunde, 42, Berlin – New York 2004; Frühe Slawen in Mitteleuropa. Schriften von Kazimierz Godłowski, J. Bemmann, M. Parczewski (red.), Studien zur Siedlungsgeschichte und Archäologie der Ostseegebiete, 6, Neumünster 2005; M. Kuna, N. Profantova, et al., Počátky raného středověku v Čechách: archeologický výzkum sídelní aglomerace kultury pražského typu v Roztokách, Praha 2005; M. Dulinicz, Frühe Slawen im Gebiet zwischen unterer Weichsel und Elbe. Eine archäologische Studie, Studien zur Siedlungsgeschichte und Archäologie der Ostsseegebiete, 7, Kiel 2006.

Opracowania zbiorowe: M. Parczewski, P. Kaczanowski (red.), Archeologia o początkach Słowian, Kraków 2005 (688 ss., całościowy przegląd stanu badań i poglądów na temat genezy S., wraz z dyskusją uczestników obrad); P. Urbańczyk (red.), Nie-Słowianie o początkach Słowian, Poznań-Warszawa 2006 (210 ss.; m.in. jedyny w jęz. polskim tekst F. Curty na temat genezy S.); S. Tabaczyński, A. Marciniak, D. Cyngot, A. Zalewska (red.), Przeszłość społeczna. Próba konceptualizacji, Poznań 2012 (1330 ss., zwracają uwagę opracowania dotyczące etniczności w archeologii, m.in. W. Duczko, S. Jones, P. Urbańczyka); M. Dulinicz, S. Moździoch (red.), The Early Slavic Settlement of Central Europe in the light of new dating evidence, Interdisciplinary Medieval Studies, 3, Wrocław 2013 (260 ss., zwracają uwagę publikacje dotyczące Bałkanów).

Studia szczegółowe: J. Kolendo, Wenetowie w Europie Środkowej i Wschodniej. Lokalizacja i rzeczywistość etniczna, Przegląd Historyczny, 75 (1984), s. 637-653 (przedruk w: J. Kolendo, Świat antyczny i barbarzyńcy. Teksty, zabytki, refleksja nad przeszłością, Warszawa 1998, t. I, s. 95-106); E. Dąbrowska, Skarb ozdób z VI-VII w. na stanowisku 62A w Nowej Hucie-Mogile, Archeologia Polski, t. 29 (1984), s. 351-369; F. Biermann, S. Dalitz, K.-U. Heussner, Der Brunnen von Schmerzke, Stadt Brandenburg a.d. Havel, und die absolute Chronologie der frühslawischen Besiedlung im nordostdeutschen Raum, Prähistorische Zeitschrift, 74:2, 1999, s. 219-243; M. Parczewski, Kultury archeologiczne a teoria wspólnot komunikatywnych, [w:] St. Tabaczyński (red.), Kultury archeologiczne a rzeczywistość dziejowa, Warszawa 2000, s. 207-213; M. Parczewski, Podstawy lokalizacji pierwotnych siedzib Słowian, [w:] M. Parczewski, P. Kaczanowski (red.), Archeologia o początkach Słowian, Kraków 2005, s. 65-78; P. Poleska, J. Bober, M. Krąpiec, Wczesnosłowiańska półziemianka z osady w Wyciążu, stanowisko 5B, w Krakowie Nowej Hucie, [w:] M. Parczewski, P. Kaczanowski (red.), Archeologia o początkach Słowian, Kraków 2005, s. 605-609; St. Turlej, Upadek granicy Cesarstwa na Dunaju, [w:] St. Turlej (red.), Barbarzyńcy u bram Imperium, Kraków 2007, s. 185-246; A. Lambropoulou, The Presence of Slavs in the Western Peloponnese during the 7^th and 8^th Centuries: New Archaeological Evidence, [w:] D. Quast (red.), Foreigners in Early Medieval Europe, Monographien des Römisch-Germanischen Zentralmuseums, 78, Mainz 2009, s. 197-217; B. Sz. Szmoniewski, The Antes: Eastern ‘Brothers’ of the Sclavenes? [w:] F. Curta (red.), Neglected Barbarians, Studies in the Early Middle Ages, 32, Turnhout 2010, s. 53-82; M. Mączyńska, Światło z popiołu. Wędrwówki ludów w Europie w IV i V w., Warszawa 2013, s. 272-279.

pełna rozdzielczość
Mapa 1. Słowiańszczyzna w pierwszej poł. VI w. w świetle danych archeologicznych oraz przekazów pisanych (nazwy łacińskie); wg M. Parczewski (2005, ryc. 1), przerysowała I. Jordan. a – kultura praska; b – kultura pieńkowska; c – kultura Kołoczyn; d – kultu
pełna rozdzielczość
Mapa 2. Słowiańszczyzna w VIII w.; wg M. Parczewski (2005, ryc. 4), przerysowała I. Jordan. a – ziemie zajętę przez Słowian; b – pogranicza, tereny mieszane etnicznie.
pełna rozdzielczość
Fot. 1. Kraków – Nowa Huta Wyciąże, stan. 5B, obiekt nr 1 – wczesnosłowiańska półziemianka; za P. Poleska, J. Bober, M. Krąpiec (2005, ryc. 1), rys. J. Poleski. U dołu aksonometria obiektu, u góry rekonstrukcja techniki budowy.
pełna rozdzielczość
Fot. 2. Kraków – Nowa Huta Wyciąże, stan. 5B, obiekt nr 1 – wczesnosłowiańska półziemianka (rekonstrukcja wnętrza); za P. Poleska, J. Bober, M. Krąpiec (2005, ryc. 1), rys. J. Poleski.
pełna rozdzielczość
Fot. 3. Kraków – Nowa Huta Mogiła, stan. 62 A, ob. nr 45/66. Skarb przedmiotów brązowych; za E. Dąbrowska (1984, ryc. 3) przerysowała J. Ożóg.
pełna rozdzielczość
Fot. 4. Przykłady naczyń wczesnosłowiańskich; za M. Parczewski (1993, tab. VIII:1, XVIII:15) przerysowała J. Ożóg. 1 – Maćkówka, stan. 2, woj. przemyskie; 2 – Kraków – Nowa Huta Mogiła, stan. 62A, ob. 45/66 (naczynie w którym znajdował się skarbu ozdób, po
pełna rozdzielczość
Fot. 5. Wczesnosłowiańskie naczynia gliniane - ceramika typu praskiego z osady w Krakowie Nowej Hucie Mogile (fot. fot. A. Susuł)
pełna rozdzielczość
Fot. 6. Wczesnosłowiańskie naczynia gliniane - eramika typu Dziedzice/Sukow z osady w Dziedzicach, pow. myśliborski (zbiory Muzeum Narodowego w Szczecinie, fot. T. Otulak)