Prokopiusz z Cezarei

Prokopiusz z Cezarei (ok. 500 – ok. 560), historyk późnoantyczny, autor najważniejszych dzieł umożliwiających poznanie epoki Justyniana I Wielkiego (527-565). Urodził się w Cezarei (Palestyna), w bogatej rodzinie, co zapewniło mu wykształcenie w dziedzinie retoryki i prawa. W 527 r. został doradcą i osobistym sekretarzem Belizariusza, głównodowodzącego w Mezopotamii, a już wkrótce najważniejszego wodza armii Justyniana I. P. towarzyszył Belizariuszowi: do 531 r. w trakcie wojny z Persja, w 533 r. w wyprawie przeciw →Wandalom w północnej Afryce i wreszcie w latach 536-540 w wojnie przeciw →Ostrogotom w Italii. Po 540 r. znalazł się w Konstantynopolu, gdzie skoncentrował się na działalności pisarskiej i zapewne sprawował jakieś funkcje w administracji państwowej.

P. pisał po grecku, ale dość powszechnie używane są łacińskie tytuły jego prac. Głównym dziełem P. są księgi wojen (Bella), w których narracja doprowadzona została do roku 553. Przedstawił on wojny epoki Justyniana w porządku geograficznym: Bellum Persicum (księgi I-II), Bellum Vandalicum (ks. III-IV), Bellum Gothicum (ks. V-VII). Ks. ósma dotyczy wojen w Italii, nad Dunajem i na granicy z Persją Sasanidów. Ks. I-VII zostały opublikowane w 550 r., ostatnia zaś w 553 lub 554 r.

Bella odznaczają się niezwykłym bogactwem szczegółów, w dużej mierze dlatego, iż P. opisywał wydarzenia, których był świadkiem. Świadomie nawiązywał do dziedzictwa greckiej historiografii: Herodota, Ksenofonta, a zwł. Tukidydesa i Polibiusza. Opis walk urozmaicany jest całym szeregiem ekskursów, m.in. etnograficznych, będących cennym źródłem wiedzy o →barbarzyńcach w tym →Germanach i →Słowianach .

Kolejnym ważnym dziełem P. jest O budowlach (De aedeficiis), powstałe zapewne ok. 554-555, choć nie wykluczone jest późniejsze datowanie. W sześciu księgach omawia P. aktywność budowlaną Justyniana, prezentując renowacje starych i wznoszenie nowych budowli w Konstantynopolu (ks. I), Syrii (ks. II), Armenii – nad M. Czarnym (ks. III), Grecji i na Bałkanach (Ks. IV), Palestynie (Azji; ks. V) i północnej Afryce (ks. VI). De aedeficiis jest być może dziełem niedokończonym, zwraca uwagę m.in. brak opisu Italii, świetnie P. przecież znanej.

Około 550 r., ale być może później powstał utwór zwany Historią sekretną (Historia arcana; często stosuje się grecki tytuł Anekdota). Dzieło to nie zostało opublikowane. O ile Bella oraz De aedeficiis stanowią panegiryk na cześć Justyniana i Belizariusza o tyle Historia arcana to zjadły paszkwil, w którym Justynian i Belizariusz oraz ich małżonki (Teodora, Antonina) przedstawieni są jako zwyrodnialcy, a także nieudacznicy, prowadzący błędną politykę fiskalną oraz wojskową.

P. ze względu na szczegółowość i barwność narracji jest jednym z najważniejszych źródeł dla historii i historii sztuki VI w. Z drugiej strony jaskrawa sprzeczność pomiędzy opisem Justyniana zawartym w Bella i De aedeficiis oraz Historia arcana stanowi zagadkę dla historyków i nakazuje ponawiać pytanie o wiarygodność P.

Przekazy P. posiadają ogromną wartość dla studiów nad →OWL w Europie, w tym także w Polsce. Np. budowa ogromnych umocnień na terenie Bałkanów (De aedeficiis) może być uznana za dowód na skalę zagrożenia ze strony →Słowian i innych →barbarzyńców . Już z tego względu studia nad chronologią poszczególnych twierdz na Bałkanach w VI w. mają znaczenie nie tylko dla historii Imperium Romanum.

P. wielokrotnie wspomina o →Germanach , dla studiów nad →OWL w Europie Środkowej ogromne znaczenie ma przekaz o części germańskiego plemienia →Herulów , którzy ok. 512 r. pokonani przez →Longobardów „[…] przeszli w poprzek przez wszystkie ludy Sklawinów, a następnie przebywszy znaczny obszar pustego kraju, dotarli do ludu zwanego Warnami. A następnie przeszli szybko także i przez plemiona Danów […]” (Bellum Gothicum II.15, ks. VI; tłum. za ed. G. Labudy, s. 46). Jeżeli przyjmiemy, iż →Herulowie wędrowali znad dolnego Dunaju wzdłuż Karpat to wówczas przekaz P. uznać można za dowód na pustki osadnicze na terenie Polski południowej w pocz. VI w. Ostatnio pojawiły się nawet próby powiązania z migrującymi Herulami znalezisk z Ulowa na Roztoczu (B. Niezabitowska, A. Kokowski). Należy zdecydowanie podkreślić, iż weryfikacja tych sugestii zależy nie tylko od datowania zabytków archeologicznych z Ulowa ale i prawidłowej interpretacji przekazu P. Zdaniem np. J. Prostko-Prostyńskiego Herulowie emigrowali na teren Skandynawii z obszaru Czech.

P. informuje nas także o →Słowianach. Zawdzięczamy mu informacje o pustoszących Bałkany najazdach Słowian (np. Bellum Gothicum III.38, ogólnego zbioru ks. VII; tłum. por. ed. G. Labudy,s. 36-38), ale i o ich ustroju społecznym, wierzeniach, jak i nazwie pod jaką mieli S. być znani wcześniej – Sporowie (por. Bellum Gothicum III.14, ks. VII; tłum. por. ed. G. Labudy, s. 74).

Tłumaczenia na j. polski ukazała się Historia arcana (Prokopiusz z Cezarei, Historia sekretna, A. Konarek red., Warszawa 1969) oraz De aedeficiis (Prokopiusz z Cezarei, O budowlach, P. Ł. Grotowski red., Warszawa 2006). Bella, wykorzystywane już przez Jana Kochanowskiego(!) wciąż czekają na pełną prezentację w jęz. polskim (por. J. Kochanowski, O Czechu i Lechu. Historyja naganiona, [w:] J. Kochanowski, Dzieła polskie, I. Krzyżanowski [red.], Warszawa 1953, t. III, s. 235-240, tu s. 239). Dostępne są jedynie fragmenty, np. w edycji G. Labudy – Słowiańszczyzna starożytna i wczesnośredniowieczna. Antologia tekstów źródłowych, G. Labuda (red.), Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, Seria Wznowienia, 5, Poznań 1999, s. 35-39, 46, 53-54, 73-74, 170, a także w: Testimonia najstarszych dziejów Słowian. Seria grecka, A. Brzóstkowska, W. Swoboda (red.), zeszyt 2, Pisarze z V-X w. Seria grecka, Prace Slawistyczne, 63, Wrocław 1989, s. 54-76 (Bella), s. 77-78 (De aedeficiis), s. 79-80 (Historia arcana); Pełną polską edycję przygotowuje D. Brodka, niedawno ukazało się tłumaczenie czterech pierwszych ksiąg: Prokopiusz z Cezarei, Historia wojen, t. I, Wojny z Persami i Wandalami, Kraków 2013.

Edycje: Procopii Caesariensis Opera omnia, t. I-IV, J. Haury (red.), Leipzig 1905-1913 (nowa edycja, przygotowana przez G. Wirtha Leipzig 1962-1964); Procopius, Buildings, History of the Wars, Secret History, H. B. Dewing, G. Downey (red.), Loeb Classical Library, t. I-VII, Cambridge 1914-1940.

Opracowania: A. Cameron, Procopius and the Sixth Century, Duckworth 1985;

A. S. Christensen, Cassiodorus, Jordanes and the History of the Goths. Studies in a Migration Myth, Kopenhagen 2002; M. Meier, Das andere Zeitalter Justinians. Kontingenzerfahrung und Kontingenzbewältigung im 6. Jahrhundert n. Chr., Hypomnemata. Untersuchungen zur Antike und zu ihrem Nachleben, 147, Göttingen 2003; M. Meier, Prokop, Agathias und das ‘Ende’ der antiken Historiographie. Naturkatastrophen und Geschichtsschreibung in der ausgehenden Spätantike, Historische Zeitschrift, 278, 2004, s. 281-310; D. Brodka, Die Geschichtsphilosophie in der spätantiken Historiographie. Studien zu Prokopios von Kaisareia, Agathias von Myrina und Theophylaktos Simokattes, Frankfurt am Main 2004; R. Steinacher, The Herules: Fragments of a History, [w:] F. Curta (red.), Neglected Barbarians, Studies in the Early Middle Ages, 32, Turnhout 2010, s. 319-360; J. Prostko-Prostyński, Herulowie między Wisłą a Bugiem w VI wieku?, Slavia Antiqua, 52, 2011, s. 155-161; S. Turlej, Justyniana Prima. Niedoceniony aspekt polityki kościelnej Justyniana, Notos – Scripta Antiqua et Byzantina, 8, Kraków 2011.