Teofilakt Simokatta

Teofilakt Simokatta, wczesnobizantyński pisarz, historyk, ur. około 580 r. w Egipcie, studiował m.in. retorykę w Aleksandrii. W początku VII w. znalazł się w Konstantynopolu, gdzie najpewniej zmarł około (po) roku 630. We wcześniejszej literaturze przedmiotu przyjmowano, iż pełnił różne ważne urzędy na dworze cesarskim, miał być nawet prefektem Konstantynopola, dziś pogląd ten jest odrzucany.

T. był autorem kilku utworów literackich, pisanych po grecku: dziełka filozoficznego Questiones physicae, zbioru 85 listów (Epistulae) oraz dziejów (Historiae). Bezsprzecznie najsłynniejsze są Historiae, warto jednak pamiętać, iż przekładu listów na łacinę dokonał Mikołaj Kopernik (edycja: Kraków 1509).

Historiae postały najpewniej w latach 20’ VII w., T. nie wspomina już o najazdach arabskich, rozpoczynających się w 634 r., co sugeruje powstanie utworu przed tą datą. T. kontynuował dzieło Meandra Protektora, który omówił wydarzenia z lat 558-582. W ośmiu księgach T.przedstawił panowanie cesarza Maurycego (582-602), najpierw wojny z Persją, a następnie ze →Słowianami   i →Awarami  na Bałkanach (po 591/592). Na T. kończą się dzieje antycznej historiografii greckojęzycznej, opis wydarzeń po 602 r. zawdzięczamy znacznie późniejszym autorom, np. piszącemu w IX w. Teofanesowi Wyznawcy. Tym samym Historiae T. są ostatnim, tak szczegółowym i plastycznym opisem późnorzymskich/wczesnobizantyńskich Bałkanów. We wcześniejszych opracowaniach zakładano, iż autor prezentował zdarzenia znane mu z autopsji, dziś uważa się, iż nie znał on osobiście tego regionu, a jedynie korzystał z wiarygodnych źródeł.

T. zawdzięczamy ciekawe informacje o. naddunajskim Novae, ale takżeo wodzach słowiańskich takich jak Ardagast czy Musokios, jak również o dominacji koczowniczych →Awarów  nad →Słowianiami .

Dla historii Europy Środkowej →OWL   podstawowe znaczenie ma wzmianka T. o spotkaniu cesarza Maurycego z trzema słowiańskim posłami, do jakiego miało dojść nieopodal Konstantynopola ok. 595 r. (Historiae VI.2). Posłowie jak i ich pobratymcy mieli zamieszkiwać krainę nad brzegiem Oceanu Zachodniego, co dość powszechnie uznaje się za pierwszą wzmiankę o Słowianach nad Bałtykiem. Całkowicie obca miała być im przemoc, w ogóle nie znali broni, posłowie nieśli jedynie liry (kithary). Tekst ten stał się jednym ze źródeł przekonania o pacyfistycznym i egalitarnym charakterze wczesnosłowiańskich społeczności, wyciąg z T. znajdujemy nawet w Starej baśni J. I. Kraszewskiego.

Wyniki najnowszych badań archeologicznych (m.in. M. Dulinicz, F. Biermann, S. Brather) dowodzą jednak, iż na obszarze Połabia Słowianie pojawili się dopiero w pocz. VIII w.; fakt ten powoduje, iż archeolodzy zaczęli poddawać w wątpliwość wiarygodności przekazu T.

Motyw słowiańskich pacyfistów-lirników mógł zostać zaczerpnięty od Diodora Sycylijskiego (I w. p.n.e.; por. Diodor, Biblioteka historyczna, II.47.2-3), autora dobrze znanego T.. Ważny jest także kontekst, w którym pojawia się wzmianka o →Słowianach : cesarz Maurycy spotyka ich w trakcie dowodzonej przez siebie kampanii wojennej, podczas której dochodzi do serii tajemniczych zdarzeń, zapowiadających tragiczną śmierć cesarza zamordowanego z woli Fokasa w 602 r. Wspomniany przekaz należy zatem uznać za niewiarygodny i nie można go wykorzystywać w studiach na rozprzestrzenieniem się wczesnych →Słowian .

MW

Tłumaczenia fragmentów Dziejów na j. polski ukazały się staraniem M. Plezi (M. Plezia [red.], Greckie i łacińskie źródła do najstarszych dziejów Słowian, część I, Poznań-Kraków 1952, s.) oraz A. Brzóstkowskiej i W. Swobody (A. Brzóstkowska, W. Swoboda [ed.], Testimonia najdawniejszych dziejów Słowian, seria grecka, zeszyt 2, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1989, s. 254-291). Pełne polskie wydanie Historii (wraz z komentarzem) przygotowuje obecnie A. Kotłowska z Uniwersytetu A. Mickiewicza w Poznaniu.

Literatura: Edycje: Greka: Theophylacti Simocattae, Historiae, P. Wirth (red.), Stuttgart 1972; Angielski: The History of Theophylact Simocatta, M. i M. Whitby (red.), Oxford 1988; Niemiecki: Theophylaktes Simokates, Geschichte, P. Schreiner (red.), Stuttgart 1985.

Opracowania:  T. Olajos, Les sources de Théophylacte Simocatta Historien, Leiden – New York – København-Köln 1988; M. Whitby, The Emperor Maurice and his Historian: Theophylact Simocatta on Persian and Balkan Warfare, Oxford 1988; M. Wołoszyn, Mit der Kithara unterwegs zwischen Balkanraum und Ostsee. Theophylaktos Simokates über die Slawen (Historiae VI.2) – zwischen Wirklichkeit und Fiktion (w druku).