Jaskinia "Wisielca"

Kroczyce, miejscowość w pow. zawierciańskim na terenie Jury Krakowsko-Częstochowskiej. W obrębie Kroczyce-Okupne znajduje się jaskinia znana wśród lokalnej ludności pod nazwą „Wisieluch”. Podobno, nazwa ta wywodzi się od wydarzenia, jakim był lincz na współpracowniku Gestapo, do którego doszło w tym miejscu zaraz po zakończeniu II wojny światowej. Jej wnętrze wypełniają kilkumetrowej miąższości warstwy namuliskowe, w znacznej mierze przemieszane podczas działalności poszukiwaczy kalcytu, tzw. szpatowców. Około 10 lat temu jaskinią zainteresowali się poszukiwacze skarbów, którzy dokonali wielu znalezisk związanych z użytkowaniem jaskini w przeszłości. Były to głównie fragmenty ceramiki, ale także w całości zachowane naczynia →kultury przeworskiej wykonane na kole (ceramika siwa) i fragmenty dużych naczyń zasobowych z silnie zgrubiałym brzegiem (tzw. Krausengefässe). W jaskini znaleziono także żarna obrotowe, trzy zapinki typu Almgren 158, fragment brązowego okucia końca pasa, brązową zawieszkę toporkowatą i wykonany na tokarce paciorek bursztynowy. Ponadto z jaskini pochodzi około 100 denarów rzymskich (od Wespazjana do Didiusza Juliana), w tym naśladownictwo barbarzyńskie i zaopatrzony w uszko →solid Konstancjusza II, wraz z ozdobami mającymi bezpośrednie analogie w strefie dolnego Dunaju i związanymi z tzw. horyzontem Dančeny-Brangstrup. Obok dwóch kwadratowych zawieszek ze złota, zdobionych granulacją, było to 13 zawieszek srebrnych, 9 romboidalnych, 2 toporkowate i 2 księżycowate (lunule). Najpóźniejsze z opisywanych zabytków można datować na wczesną fazę →OWL. Zawieszki znajdują najliczniejsze analogie w kulturze czerniachowskiej i Sântana de Mureş – zwłaszcza na terenach Siedmiogrodu i Mołdawii. Bardzo liczny zbiór znalezisk stanowią relikty związane z użytkowaniem Wisielucha we wczesnym średniowieczu, a także później. Za szczególnie interesujące uznać należy pozostałości mennicy fałszerskiej, w której produkowano „złe” szelągi miedziane Jana Kazimierza (tzw. boratynki).

W pobliżu jaskini odsłonięto kilka pojedynczych pochówków ciałopalnych z wczesnego →OWL. Znaleziska datowane na ten okres znane są także z innych jaskiń na terenie Jury Krakowsko-Częstochowskiej.

Wstępna hipoteza badawcza zakłada, że jaskinie jurajskie mogły odgrywać rolę refugiów dla społeczności kultury przeworskiej w trakcie najazdów →Hunów(?). Inna ewentualność, to funkcja związana z kultem.

Od 2013 r. w jaskini i jej otoczeniu prowadzone są prace badawcze Instytutu Archeologii UW pod kierownictwem Marcina Rudnickiego. W trakcie tych badań miejscami udało się odsłonić nienaruszoną sekwencję nawarstwień związanych z użytkowaniem jaskini w okresie postglacjalnym. Okazało się, że początki aktywności ludzkiej we wnętrzu jaskini w tym okresie przypadają na młodszą epokę kamienia. Znaleziska takie jak ślady palenisk, fragmenty ceramiki, charakterystyczne odłupki krzemienne i fragmenty gotowych narzędzi wskazują, że główna komora jaskini wykorzystywana była przez ludność kultury ceramiki sznurowej jako miejsce produkcji siekier krzemiennych.

Większość znalezisk wiązać jednak należy z czasami około przełomu IV i V w. po Chr. (wczesny →OWL). Z użytkowaniem wnętrza Wisielucha w tym czasie wiązały się prace prowadzące do przekształcenia dna głównej komory w płaską platformę, na której spoczywały niezidentyfikowane konstrukcje drewniane. Znaleziska kości zwierzęcych i fragmentów naczyń glinianych zdają się wskazywać, że komora wykorzystywana była na cele mieszkalne. Tej hipotezie przeczyć mogą znaleziska kości ludzkich i odkryte tu depozyty. Przedmioty znalezione przypadkowo w latach ubiegłych, takie jak srebrne monety rzymskie – denary, srebrna zapinka i dwie kolejne z brązu, srebrne i złote zawieszki oraz →solid cesarza Konstancjusza II – traktowane dotychczas jako jeden depozyt – najpewniej stanowiły co najmniej dwa skarby. W 2014 roku udało się odnaleźć kilka kolejnych zabytków: dwie brązowe fibule zakopane w płytkim dołku, a kilkadziesiąt centymetrów obok brązowe zawieszki i paciorki ze szkła i bursztynu – stanowiące pozostałości kolii. Można więc stwierdzić, że w różnych miejscach głównej komory „Jaskini Wisieluch” około przełomu IV i V w. ukryto kilka depozytów o różnej zawartości. Znaleziska kości ludzkich mogą wskazywać, że jaskinia pełniła funkcję sakralną – miejsca składania ofiar, na które składało się pożywienie, przedmioty codziennego użytku, ale także kosztowności, monety i ludzie. Możliwe jest jednak, że jaskinia mogła odgrywać rolę schroniska w niebezpiecznych czasach. Ochrona jaką miało dawać to miejsce mogła okazać się nieskuteczna, a szczątki ludzkie i ukryte przedmioty stanowić mogą świadectwo dramatycznych wydarzeń, jakie rozegrały się tu 1500 lat temu. Przemawia za tym obecność warstwy spalenizny – ślad pożaru, który zakończył użytkowanie obiektu w →OWL. Niezwykłość dokonanych odkryć potęguje okoliczność, że wśród znalezionych przedmiotów są takie, które mają swoje analogie na terenach środkowej i południowej Ukrainy, zajmowanych wówczas przez ludność kultury czerniachowskiej, identyfikowanej z →Gotami. Dotyczy to np. zawieszki brązowej z wisiorkami w formie blaszek zbliżonych kształtem do trapezu.

Patrz również: Kroczyce, pow. zawierciański, Kroczyce 2013 - sprawozdanie z badań, Jaskinia „Wisielca” – sprawozdanie z badań w sezonie 2015

Literature: A. Dymowski, Skarby monet rzymskich odkryte w ostatnim czasie na terenie Jury Krakowsko-Częstochowskiej, Wiadomości Numizmatyczne LI, 2007, p. 54-78; A. Bursche, Function of Roman coins in Barbaricum of LaterAntiquity. Anthropologicalessay, (w:) Bursche, A., Ciołek, R. & Wolters, R. (red.), Roman Coins outside the Empire. Ways and Phases, Contexts and Function, Wetteren 2008, p. 395-416; A. Bursche, J. Kowalski (red.), Barbarzyńskie Tsunami - Okres Wędrówek Ludów w dorzeczu Odry i Wisły, Warszawa-Szczecin 2017.

• pełna rozdzielczość

  Fot. 1. Ozdoby i części stroju z jaskini Wisielec, Kroczyce-Okupne, pow. zawierciański, koniec IV – początek V w.; w depozycie Instytutu Archeologii UW (fot. M. Rudnicki)