Uppåkra

Uppåkra, zach. Skania (Szwecja), 5 km na płd. od Lundu, centralna osada z epoki żelaza, założona na żyznych glebach koło I wieku przed Chr.; apogeum rozwoju przeżywała w →OWL , w V i VI w., zaś upadła w końcu X w., gdy został założony Lund.

Odkryta przypadkowo w 1934 r., podczas budowy gospodarstwa w sąsiedztwie kościoła, co dało asumpt do pierwszych badań. Regularne prace wykopaliskowe rozpoczęte w 1996 r. i kontynuowane z przerwami do 2007 r. przez Uniwersytet w Lundzie, objęły około 0,4 km² pow. i koncentrowały się w środkowej partii osady. Ma ona kształt owalu o wymiarach ok. 1100 na 600 m, a jej zasięg wyznacza duży udział fosfatu w składzie gleby i zabytki zalegające w warstwie ornej. Warstwa kulturowa ma miejscami nawet do 2 m miąższości. Osada przecięta jest starożytną drogą, z którą sąsiadują dwa kurhany; wedle danych archiwalnych w przeszłości było ich więcej. W trakcie badań odkryto wiele obiektów, trudnych do interpretacji, ze względu na ich zniszczenie orką. W części były to domostwa, o czym świadczy obecność ciężarków tkackich, pozostałe pełniły funkcję gospodarczą.

Sensację stanowiło odkrycie fundamentów budynku o przeznaczeniu kultowym. Miał on wymiary 13 x 6,5 m i prowadziły doń trzy wejścia. Ślady po nietypowych elementach konstrukcyjnych wskazują, że budynek był dużej wysokości, w rodzaju wieży i być może przypominał średniowieczne kościoły norweskie. Znaleziska datują jego użytkowanie od ok. III do IX w. Zarówno we wnętrzu, jak i wokół niego, zarejestrowano unikalne zabytki. W centrum budynku znajdował się depozyt zawierający metalowy puchar, zdobiony srebrem i złotą folią z ornamentyką figuralną, datowany na przełom V i VI w., oraz dwubarwna szklana czarka, zapewne wyrób północnopontyjski z VI w. Jak się sądzi, oba naczynia ogrywały rolę ceremonialną. W jamach posłupowych znaleziono ponad 130 guldgubbar, miniaturowych figurek ludzkich z cienkiej, złotej folii, a także fragmenty naczyń szklanych oraz żelazny pierścień do drzwi. Duża ilości ekskrementów myszy znaleziona we wnętrzu budynku wskazuje, że musiał być użytkowany jedynie na specjalne okazje, np. świąt religijnych czy wyjątkowo odprawianych rytuałów. Miały one miejsce także wokół świątyni: po dwu jej stronach znaleziono setki zniszczonego uzbrojenia, głównie grotów włóczni i oszczepów, być może trofeów zdobytych na pokonanych wrogach, składanych jako ofiary. Wraz z orężem wystąpiły liczne kości, w tym także ludzkie – zapewne świadectwo jakiś specjalnych obrzędów.

W trakcie najnowszych badań, w sąsiedztwie budynku o charakterze kultowym, odkryto kilka spalonych, długich domów. W ich wnętrzu znalezione zostały liczne szkielety ludzkie, ze śladami śmiertelnie zadanych ran, a także liczne zabytki w tym: →brakteaty , złote pierścionki, fragmenty naczyń szklanych (w tym kubki typu Snartemo), a ponadto srebrna zapinka zdobiona granatami nawiązująca do typów znanych z Europy Środkowej.

Badania prowadzone od połowy lat 90. XX wieku na powierzchni osady przy użyciu wykrywaczy metali doprowadziły do zarejestrowania niemal 30 tysięcy zabytków metalowych, w tym wielu ze złota i srebra; znaleziono m. in. zapinki, ozdoby, zwłaszcza wisiorki, w tym pierścieniowate (analog. →Suchań na Pomorzu Zach i →Sorte Muld II na Bornholmie), →brakteaty skandynawskie, ponad 100 monet, w tym niemal 80 rzymskich, w przewadze denarów z II w., el. uzbrojenia, narzędzia oraz guldgubbar, a także patryce służące do ich wykonywania.

Osada w U. w I tysiącleciu po Chr. ogrywała rolę ponadregionalnego centrum władzy i kultu, zbliżoną do kompleksu w →Gudme  na Fionii, →Sorte Muld II na Bornholmie, →Jakuszowicach   w Małopolsce, →Jankowie   w Wielkopolsce czy →Gąskach  na Kujawach.

W 2017 r. w U. ma być utworzone centrum i park archeologiczny.

AB

Litetatura: L. Larsson (red.), Uppåkra – Centrum i analys och rapport, Uppåkrastudier 4, Lund 2001; B. Hårdh, L. Larsson (red.), Central Places in the Migration and Merovingian Periods. Papers from the 52nd Sachsensymposium Lund, Uppåkrastudier 6, Lund 2002; L. Larsson, B. Hårdh (red.), Centrality – Regionality. The Social Structure of Southern Sweden during the Iron Age, Uppåkrastudier 7, Lund 2002; B. Hårdh (red.), Fler fynd i centrum. Materialstudier i och kring Uppåkra, Uppåkrastudier 9, Lund 2003; L. Larsson (red.), Continuity for Centuries. A Ceremonial Building and its Context at Uppåkra, southern Sweden, Uppåkrastudier 9, Lund 2004;  L. Larsson, B. Söderberg, Brända hallar – diskontinuitet och kontinuitet. Ett järnåldersresidens I Uppåkra, Sydsverige, Fornvännen 108: 2013, s. 239-248; B. Hårdh, L. Larsson (red.), Folk, fä och fynd, Uppåkrastudier 12, Lund 2013.

 http://www.uppakra.se/backup/eng/index.htm .

• pełna rozdzielczość

  Fot. 1. Widok na osadę w Uppåkra z lotu ptaka.

• pełna rozdzielczość

  Fot. 2. Zawieszka brązowa, posrebrzana i pozłacana, V w. po Chr., Muzeum Historyczne Uniwersytetu w Lundzie (fot. B. Almgren).

• pełna rozdzielczość

  Fot. 3. Srebrna figurka walczącego zwierzęcia, IX w. po Chr., Muzeum Historyczne Uniwersytetu w Lundzie (fot. B. Almgren).

• pełna rozdzielczość

  Fot. 4. Naczynia rytualne z depozytu z wnętrza świątyni, V-VI w. po Chr., Muzeum Historyczne Uniwersytetu w Lundzie (fot. B. Almgren).

• pełna rozdzielczość

  Fot. 5. Guldgubbar, miniaturowe figurki ludzkie z cienkiej, złotej folii z VI w. po Chr., Muzeum Historyczne Uniwersytetu w Lundzie (fot. B. Almgren).

• pełna rozdzielczość

  Fot. 6. Złota zawieszka pierścieniowata z V w. po Chr., Muzeum Historyczne Uniwersytetu w Lundzie (fot. B. Almgren).