Arianizm

Arianizm, doktryna teologiczna głoszona przez Ariusza z Aleksandrii (ok. 250-336). A. był jednym z najważniejszych sporów chrystologicznych (tj. dotyczących natury Chrystusa) w późnym antyku; jego celem było zdefiniowanie natury Chrystusa oraz Ducha św. w relacji do Boga-Stwórcy w ramach monoteistycznej religii jaką jest chrześcijaństwo. Ariusz uznawał, że Syn (Chrystus) pochodzi od Boga, co oznacza, iż nie jest on tożsamy z Bogiem, zdaniem A. był czas gdy istniał Bóg, a nie było Chrystusa. Założenia te miały ogromne konsekwencje teologiczne. A. został potępiony już przez lokalny synod w Aleksandrii w 319 r., a także przez sobór powszechny w Nicei (325), sam Ariusz został wygnany. O żywotności a. zadecydowało m.in. poparcie, jakie doktrynie tej udzielił Konstancjusz I (337-361), a. wspierał również Julian Apostata (361-363) zainteresowany pogłębieniem sporów w obrębie chrześcijaństwa. Teodozjusz (379-395) zdecydowanie dążył do przywrócenia jedności chrześcijaństwa i powszechnej akceptacji credo nicejskiego, co osiągnął zwołując II sobór ekumeniczny w Konstantynopolu (381) i wydając akt de fide catholica Jedynym ustępstwem była akceptacja (II kanon) zasady, iż wśród barbarzyńców Kościół będzie prowadzony tak jak w „czasach Ojców” (por. Dokumenty soborów, s. 72-73), co de facto oznaczać mogło pewną akceptację dla a. wśród barbarzyńców (np. →Germanów).

Wśród rdzennej ludności Imperium Romanum a. traci na znaczeniu na przełomie IV i V w., o dalszej karierze tej doktryny zadecydował fakt, iż stała się ona wyznaniem znacznej części plemion germańskich w →OWL. Fundamentalne znaczenie miał tutaj fakt, iż wyznawcą a. był →Wulfila, który walnie przyczynił się do jego rozpowszechnienia wśród →Germanów . Przyczyny sukcesu a. wśród Germanów nie są do końca jasne, wskazuje się tutaj na gorliwość misyjną → gockich neofitów, wsparcie kryptoarian wśród Rzymian, przede wszystkim jednak na siłę oddziaływania germańskiego tłumaczenia Biblii. A. odegrał także ważną rolę jako element samoidentyfikacji Germanów osiedlających się wśród katolickich mieszkańców Galii, Italii czy Afryki. A. stał się dominującym wyznaniem wśród →Gepidów , →Gotów , →Wandalów, nie jest wykluczone, iż władca →Franków Chlodwig zanim przyjął chrzest katolicki był nie poganinem a właśnie wyznawcą a.

Fakt, iż plemiona germańskie wyznawały a. utrudniał proces ich asymilacji w świecie śródziemnomorskim.

Najwyraźniej konflikt pomiędzy germańskim wyznawcami a. a katolicką ludnością rdzenną zarysował się w wandalskiej Afryce, gdzie za Huneryka (477-484) byli oni brutalnie prześladowani, z czasem nacisk zelżał. Król Trasamund (496-523) prowadził nawet osobiście dysputy teologiczne, usiłując dowieść wyższości a. Interwencja wojsk Justyniana I (533) przyniosła kres tak państwa Wandalów →Wandalowie jak i afrykańskiego a. Podobnie likwidacja państwa Ostrogotów (552/553) →Ostrogoci oznaczała załamanie rozwoju a. w Italii. Wśród Longobardów →Longobardowie , rządzących Italią od 568 a. nie był całkowicie dominującym wyznaniem. Ostatnim władcą longobardzkim wyznającym a. był Rotari (636-652).

Hiszpańscy →Wizygoci mieli początkowo, np. za Euryka (466-484) zdecydowanie wrogi stosunek do katolicyzmu. Osłabienie pozycji politycznej Wizygotów (klęską w bitwie z wojskami Chlodwiga pod Poitiers – 507 r.) zmusiły Alaryka II (484-507) do prowadzenia bardziej ugodowej polityki względem katolików, mogących liczyć na pomoc →Franków (por. niżej). Król Leowigild (569-586) przygotował złagodzoną wersję a. (uznając np. ważność chrztu katolickiego, a także równość Boga i Chrystusa) i dążył do nawrócenia miejscowych katolików na tenże wariant a. Klęska tej polityki spowodowała jednak, że syn Leowigilda – Rekared I (586-601) najpierw sam przeszedł na katolicyzm (586) a następnie na synodzie w Toledo (587) skłonił większość biskupów do przejścia na katolicyzm.

W tym kontekście wyjątkowego znaczenia nabiera decyzja Chlodwiga, który przyjął chrzest w formule katolickiej (tradycyjnie wydarzenie to datowane jest na rok 496, inne daty to 498, 506, 511). Przyśpieszyło to integrację elit późnoantycznej Galii z państwem →Franków , zapewniło Merowingom poparcie Konstantynopola w sporach np. z →Wizygotami, a w dłuższej perspektywie zadecydowało o wyjątkowo silnych związkach średniowiecznej Francji z papiestwem.

Wśród chrześcijan spór o rozumienie relacji Boga-Ojca, Syna Bożego oraz Ducha św., a więc o ideę Trójcy Świętej nie zakończył się wraz z upadkiem świata antycznego. Odżył on m.in. w okresie Reformacji, kiedy to w latach 1562-65 ukształtowało się w Polsce odrębne wyznanie, tzw. antytrynitaryzm, jego wyznawcy lepiej znani są jako Bracia polscy czy też arianie. To ostatnie określenie stosowane było przez przeciwników tego ruchu, sami Bracia polscy określali się najchętniej mianem chrystianie. Mimo podobieństw doktrynalnych nie można ruchu Braci polskich traktować jako kontynuacji późnoantycznego a.

Literatura:

Dokumenty soborów powszechnych. Tekst grecki, łaciński, polski, A. Baron, H. Pietras (red.), Kraków 2001.

J. Tazbir, Arianie i katolicy, Warszawa 1971; J. N. D. Kelly, Początki doktryny chrześcijańskiej, Warszawa 1988, s. 171-210; J. Strzelczyk, Wandalowie i ich afrykańskie państwo, Warszawa 1992; M. Wilczyński, Zagraniczna i wewnętrzna polityka państwa Wandalów, Kraków 1994; H. Wolfram, Historia Gotów, Warszawa – Gdańsk 2003; R. Collins, Hiszpania w czasach Wizygotów, 409-711, Warszawa 2007; B. Flusin, Tryumf chrześcijaństwa i określenie prawowierności, [w:] C. Morrisson (red.), Świat Bizancjum, t. I, Cesarstwo wschodniorzymskie 330-641, Kraków 2007, s. 63-94, zwł. 73-80.