Runy/runiczny alfabet

Runy, pismo ukształtowane na terenie południowej Skandynawii, używane do zapisu treści w → językach germańskich. Poszczególne znaki tego pisma stanowią różne kombinacje prostych i skośnych kresek, wykonywanych najczęściej techniką rycia na twardym materiale tj. kamień, metal, drewno czy róg. Pismo run. nosi nazwę futhark od pierwszych sześciu początkowych swoich liter. Najwcześniejsze dobrze poświadczone jego przykłady znane są z poł. II w po Chr. Było ono używane na terenie Europy Północnej do XV w. Wyróżniany jest tzw. starszy futhark, obejmujący 24 znaki (fot. 1), oraz młodszy, zróżnicowany regionalnie pod względem ilości występujących w nim znaków. Większość przykładów starszego futharku pochodzi z okresu 200-700 po Chr. Młodsza jego odmiana datowana jest na okres około 800-1500 po Chr. Główny obszar występowania pisma run. stanowi Skandynawia, w mniejszym stopniu – tereny dzisiejszych Holandii i Niemiec (zwłaszcza południowo-wschodnie wybrzeża Morza Północnego). Przykłady napisów w starszym futharku znane są jednak również pojedynczo i z innych obszarów Europy Środkowej. W okresie wypraw Wikingów (około 800-1050 po Chr.), pismo run. rozprzestrzeniło się na inne obszary. Zabytki z napisami w futharku znane są z tak oddalonych od siebie obszarów jak Grenlandia czy Islandia oraz położone nad Starą Ładogą i Dnieprem obszary dzisiejszej Rosji.

Poszczególne znaki futharku oddawały nie tylko zgłoski, ale od IV w. symbolizowały także określone pojęcia. Inskrypcje run., często bardzo krótkie, spełniały, w zależności od kontekstu, różne funkcje: mogły stanowić podpis wytwórcy przedmiotu, podpis właściciela, oddawać znaczenie magiczne, upamiętniać osobę zmarłego czy też stanowić zapis słowa, określającego przedmiot, na którym zostały wyryte (http://www.schloss-gottorf.de/zbsa/aktuelles/nachrichten-2013/News/die-aelteste-schrift-mitteldeutschlands). Napisy run. występują na różnych kategoriach przedmiotów, najczęściej na tzw. kamieniach run. (fot. 2), upamiętniających osobę lub wydarzenie, na elementach stroju (fot. 3), uzbrojenia, złotych →brakteatach (fot. 4) czy też na przedmiotach codziennego użytku. Na ziemiach Polski spotykane są na zabytkach z terenów Pomorza i północnej Wielkopolski występujących w depozytach z → OWL zawierających złote brakteaty (np. →Karlino , →Wapno, →Zagorzyn, →Suchań).

Obecnie funkcjonuje kilka poglądów na temat początków futharku. Według nich pierwowzorem dla pisma run. mógł być: a) alfabet łaciński (najczęściej reprezentowany pogląd); b) alfabet grecki; c) alfabety południowoalpejskie lub też d) alfabet fenicki/punicki. Alternatywna teza zakłada autochtoniczny rozwój pisma run., na terenach, na których poświadczone są najstarsze jego przykłady.

MP

Literatura: K. Düwel, S. Nowak (red), Runeninschriften als Quellen interdisziplinären Forschung. Abhandlungen des Vierten Internationalen Symposiums über Runen und Runeninschriften in Göttingen von 4.-9. August 1995, [w:] Reallexikon der germanischen Altertumskunde, Ergänzungsband 15, Berlin-New York 1998; P. Ethelberg Skovgårde. Ein Bestattungsplatz mit reichen Frauengräbern des 3.Jhr. n.Chr. auf Seeland, Nordiske Fortidsminder, Ser. B, 19, Kopenhaga 2000; Runenschrift, [w:] H. Beck i in. (red.) Reallexikon der germanischen Altertumskunde, t. 25, Berlin-New York 2003, s. 571-585 (K. Düwel); K. Düwel, Runenkunde, [w:] H. Beck, H. Jankuhn i in. (red.) Reallexikon der germanischen Altertumskunde, Weimar 2008; K. Düwel, Altes und Neues zur Entstehung der Runenschrift, Die Kunde, N.F. 61, 2010, s. 229-258; Reichmann Ch., Zur Entstehung der Runen, [w:] B. Ludowici, H. Pöppelmann (red.), Das Miteinander, Nebeneinander und Gegeneinander von Kulturen. Zur Archäologie und Geschichte wechselseitiger Beziehungen im 1. Jahrtausend n. Chr., Neue Studien zur Sachsenforschung, 2, Hannover 2011, s. 18-50.

• pełna rozdzielczość

  Fot. 1. Transkrypcja znaków runicznych (K. Düwel 2008).

• pełna rozdzielczość

  Fot. 2. Futhark na płycie kamiennej z Kylver na Gotlandii, jeden z niewielu przykładów zapisu porządku runicznego w starszym futharku (K. Düwel 2008).

• pełna rozdzielczość

  Fot. 3. Fibula rozetkowa z młodszego okresu rzymskiego ze Skovgårde na Zelandii z napisem runicznym na pochewce (P. Ethelberg 2000).

• pełna rozdzielczość

  Fot. 4. Przykłady brakteatów z napisami runicznymi (K. Düwel 2008).