Follis

Follis, łać. worek, sakwa, bita w brązie jednostka monetarna wprowadzona w ramach reformy Dioklecjana u schyłku III w., →Solid , emitowana na terenach Cesarstwa Bizantyńskiego aż do schyłku XI w. Rok 498, kiedy Anastazjusz dokonał reformy systemu menniczego uznaje się za cezurę oddzielającą mennictwo późnoantyczne od bizantyńskiego.

W IV-V w. emisje brązowe (Æ), początkowo posrebrzane, przechodziły liczne przemiany; wprowadzony przez Dioklecjana f. ważył ponad 10 g, jednak w rezultacie redukcji jego waga sukcesywnie spadała. W literaturze przedmiotu umownie dzieli się późnoantyczne monety brązowe na cztery grupy wielkościowe Æ 1 –do Æ 4., zwł. te ostatnie określając mianem minimi.

W 498 r. cesarz Anastazjusz przeprowadził gruntowną reformę monety brązowej, przyjmując f. za pełnoprawny element systemu monetarnego. Wprowadzone wówczas do obiegu monety brązowe określano wg liczby nummi (l. poj. nummus), czyli jednostek obrachunkowych, bitych jako monety jedynie sporadycznie. Na zreformowanych monetach brązowych podawano liczby nummi, posługując się przy tym alfabetem greckim (fot. 1-3): follis - 40 nummi (znak M), półfollis – 20 nummi (znak K), decanummium – 10 nummi ( znak I). W roku 512 podwojono wagę wszystkich nominałów (f. z 9,10 g na 18,19 g), ich ciężar zwiększył jeszcze Justynian (527-565): w wyniku reformy z 538/539 f. ważył 24,26 g. Waga monet brązowych była następnie kilkakrotnie redukowana w VI w. Te częste zmiany wagi monet wynikają najpewniej z prób dostosowania wartości monet brązowych do zmieniającej się realnej wartości monet złotych. Od 498 na awersie widniało wyobrażenie cesarza z profilu, od 538/539 przedstawiano go – podobnie jak na solidach → – frontalnie, z hełmem, diademem na głowie, w pancerzu, z kulą z krzyżem i tarczą na ręce. W ramach reformy 538/539 wprowadzono także zwyczaj umieszczania na rewersie f. i jego frakcji informacji o roku panowania władcy, w którym moneta została wybita). Fakt ten, jak i oznaczanie mennicy, w której wybito daną monetę, czyni z wczesnobizantyńskich emisji brązowych wartościowe źródło historyczne, o łatwej do ustalenia chronologii i proweniencji.

Znaleziska f. odgrywają ważną rolę w studiach nad późnym antykiem na Bałkanach i Bliskim Wschodzie. Liczne skarby monet brązowych z Bałkanów traktuje się tradycyjnie jako ślady łupieżczych wypraw Awarów i Słowian, odmienną koncepcję przedstawił F. Curta wskazując na rolę inflacji w procesie tezauryzacji brązów. Zmniejszenie się - u schyłku VI w. i w pocz. VII w. – liczby f. i jego frakcji znanych z antycznych osad wskazuje na stopniowy zanik życia miejskiego na Bałkanach.

Monety brązowe trafiały na teren Barbaricum zarówno w IV-V w. jak i po reformie z 498 r. Warto podkreślić, że fakt, iż f. z VI-VII w. to monety ciężkie i duże (najcięższe f. Justyniana I miały średnicę ponad 40 mm) powodował, że mogły one cieszyć się większym zaufaniem wśród barbarzyńców niż wcześniejsze minimi. Warto też pamiętać o tym, iż duże monety są łatwiej wykrywalne dla archeologów i amatorów. Znaleziska VI-VII wiecznych f. na terenie kontynentalnego Barbaricum są dość powszechne, brak ich natomiast na terenie Skandynawii i Brytanii.

Z obszaru Polski pochodzi ok. 20 f. i jego frakcji z VI-VII w. (fot. 4). Ich znaleziska koncentrują się w Polsce południowo-wschodniej, skąd znamy także najstarsze znaleziska związane ze Słowianami. Jednakże związek tych monet z osadnictwem wczesnych S. jest bardzo problematyczny.

Napływ f. i jego frakcji do Europy Środkowej załamuje się około poł. VII., m.in. ze względu na kryzys gospodarczy na terenie Bizancjum. Do najpóźniejszych znanych nam emisji należy f. Justyniana II (emisja z lat 685-695) odkryty w 2011 r. w Tałtach na Mazurach, na obszarach →grupy olsztyńskiej .

MW

Literatura: W. Hahn, Moneta Imperii Byzantini, Wien 1973, 1975, 1981, t. I-III; M. Hendy, Studies in the Byzantine Monetary Economy c. 300-1450, Cambridge 1985; M. Salamon, Mennictwo bizantyńskie, Kraków 1987; J. P. C. Kent, Roman Imperial Coinage, t. X, The Divided Empire and the Fall of the Western Parts, London 1994; W. Hahn, M. A. Metlich, Money of the Byzantine Empire, Wien 2000; C. Morrisson, V. Popović, V. Ivanišević et coll., Le Trésors monétaires des Balkans et d’ Asie Mineure (491-713), Paris 2006; M. Wołoszyn (red.), Byzantine Coins in Central Europe between the 5^th and 10^th century, Kraków 2009.

• pełna rozdzielczość

  Fot. 1. Besko, woj. podkarpackie, Polska. Follis (40 nummi) Justyniana I; Nikomedia; 543/544 lub 547 r. (Fot. M. Wołoszyn).

• pełna rozdzielczość

  Fot. 2. Hlinsko, okr. Chrudim, Czechy. Półfollis (20 nummi) Justyna II, Nikomedia; 572-573; (Fot. J. Militký).

• pełna rozdzielczość

  Fot. 3. Łódź, woj. łódzkie, Polska. Dekanummium Justina II; Kartagina; 565/566 (Fot. M. Wołoszyn).

• pełna rozdzielczość

  Fot. 4. Monety wczesnobizantyńskie na ziemiach polskich zVI-VII w. [po 518]; kolorem zielonym zaznaczono znaleziska monet br. (wg M. Wołoszyn).